Entre as numerosas curiosidades que nos depara a revista Nós, editada en Galicia entre os anos 1920-1936, con Vicente Risco como director literario e Afonso Rodríguez Castelao, como director artístico, figura unha que desde hai anos ten chamado a atención dos nosos investigadores máis eruditos: Margot Sponer, unha profesora e investigadora alemá que alá polo 1927, titulou “Algunhas notas dos meus estudos sobre a filoloxía galega” un dos seus traballos publicado nas páxinas que editaban os esforzados Ánxel Casal e a súa esposa María Miramontes.

O coñecemento desta singular personaxe e das vicisitudes que rodearon a súa vida distaba até agora moito do grao de excelencia que merece. O feito de ser unha das primeiras figuras da romanística internacional que se preocupa da lingua e da cultura do país galego, unido ao final tráxico da súa existencia, en tempos convulsos para o Estado Alemán no que viviu e traballou, e para o seu pobo, xudeu de nación e de relixión, aínda que ela militase desde nova na esquerda e fose coñecida pola súa belixerancia contra o réxime de Hitler.

E sendo moitos os detalles da vida de Margot Sponer que ignoramos tamén son moitos os detalles que descoñecemos da súa morte, a man das SS alemás na primavera de 1945, con certeza de xeito violento e mesmo terrible, polos poucos datos de que se dispón até agora mesmo.

Ningunha destas dificultades e atrancos impide a investigación que emprende Antón Figueroa sobre a súa obra e figura, mesmo reconvertido para este libro nun especie de detective que purga no pasado e interroga a presentes e ausentes e tenta ir abríndose camiño entre o escuro, mais sempre da man do método científico e do dato contrastable.

Resulta peza de especial relevancia a tese de doutoramento de Margot Sponer,  Altgalizische Urkunde, inaccesible a día de hoxe para os estudosos da lingua galega.

Modelo de estudos lingüísticos galegos e tamén de compromiso coa humanidade perante a barbarie nazi non permitindo as forzas do mal apagaren o interese pola riqueza e variedade das falas e da linguas do mundo, Sponer convértese en obxecto de indagación intelectual e histórica.  Figueroa recorre a arquivos, epistolarios, contactos afectivos, documentacións diversas para tentar achegarse ao misterio dunha existencia humana, desvelando os seus camiños e pormenores e ofrecéndonos unha semblanza que tenta non ser subxectiva mais si estar baseada no dato fidedigno, na erudición, no argumento incontrovertible. Polo fondo fica ese espírito epocal que entre os anos vinte e o final da Grande Guerra axunta nazis e falanxistas, atrae a intelectuais galegos como Vicente Risco na viaxe por Alemaña que retratou en Mitteleuropa ou o Felipe Fernández Armesto que deambula como intelectual, profesor e xornalista.

Tamén salienta a levidade e frescura do texto, a medio camiño entre o novelesco e o epistolar, encontrando o ton preciso para contar un relato que alterna o interese entre o académico e o político, entre o persoal e o social.

Se hai un significante, unha palabra, que teña adquirido máis e máis significados, ao longo dos últimos cento cincuenta anos da lingua e da cultura galegas, ata converterse nunha pura exhalación, esa palabra é Rosalía. Muller inquieta e inquietante a un tempo, percorreu a súa idade coa ousadía dos xenios e soubo estar alerta a todas as alarmas, a todos os sinais que daban conta dun tempo novo, un tempo que ela soubo prever, visionaria, máis libre, máis galego, máis de muller.

É nestas coordenadas da historia do propio país e da historia do desenvolvemento dun dos seus símbolos onde xorden obras que procuran dar conta deste enigma, como o son todas as marcas e meladuras que deixaron o seu signo sobre o corpo do país. E velaí o libro de M. X. Queizán Rosalía de Castro e o poder sexual.

Sitúase no ano 1985 o comezo dunha nova perspectiva na recepción da obra de Rosalía, a través da publicación da revista A Festa da Palabra Silenciada e o Congreso Internacional que se celebra nese mesmo ano. Foi nesa revista fundamentalmente onde MXQ realiza], durante anos, o seu diálogo con Rosalía.

O libro preséntasenos, pois, como unha miscelánea de textos diversos que comprende artigos, comentarios de poemas, relatos e poemas, mais sempre con Rosalía como obxecto de reflexión, de elexía, de ficción. Toda unha vida, parece dicirnos a autora, á sombra fértil da que foi fundadora das nosas letras contemporáneas. Dentro dos ensaios sobresae o primeiro e que dá título ao volume “Rosalía e o poder sexual”. Comparte a autora a idea de Kathleen March de que a opresion da muller é o tema único de Rosalía e de que o enfoca desde a perspectiva feminista máis avanzada politicamente. A figura de Murguía e a súa influencia sobre a existencia de Rosalía e, aínda alén diso, sobre a posteridade do seu legado e da súa memoria suscita as evidencias da numerosas probas que contradín a visión murguiana dunha muller triste e desencantada. Hai dous aspectos que convén salientar: o feito de que Rosalía non quixese perder a súa marca de xénero como autora, ao igual [o mesmo] que todas as galegas escritoras importantes da súa época, como Emilia Pardo Bazán e Concepción Arenal, e o completo desleixo con que se desentendeu dunha das teimas histórico-literarias do seu home, o celtismo.

Salienta, ademais, a autora que foi a partir de 1985, ano da publicación do primeiro dos volumes da revista Festa da Palabra Silenciada e da celebración do primeiro Congreso Internacional sobre Rosalía de Castro, [xa o dixeches arriba] cando irrompe da perspectiva feminina como unha perspectiva ineludible para afrontar a súa lectura. O esgotamento das anteriores vías analíticas, que tan celebrados resultados deran nos ensaios de Carballo Calero, García-Sabell, Fernández de la Vega, Dámaso Alonso, Bouza-Brey, acelera a mudanza de paradigma. E Rosalía parece estar reclamando este novo modelo de análise de interpretación desde a noite dos tempos. O feminismo canxa como un anel no dedo de tan alta poeta e permite achegarnos máis ao fondo do seu percorrido vital e creativo.

Dialoga a autora, ademais, coa crítica americana Susan Kirkpatrick da que toma a idea de que o patriarcado pouco variou desde o tempo de Rosalía, o que equivale a dicir que tamén variou pouco a subxectividade feminina en relación co desexo conformado polo patriarcado. Establece a americana dous rangos: o persoal e o político. E pasa a ollada por dous textos representativos: o poema “Un repoludo gaiteiro” e o “Conto Gallego”.

A experiencia da decepción amorosa centra o segundo dos breves ensaios “O amor na obra poética de Rosalía” no que se conclúe que se as mulleres pola educación que reciben, pola obediencia ao sistema patriarcal, están privadas da capacidade de actuación consciente e sumidas no maior grao de alienación posible, Rosalía, pola contra, rebélase e toma a xustiza pola man.

Estúdase, a seguir, a persecución de Rosalía no seu tempo. Pártese do rexeitamento á dimensión pública da escritora e as críticas machistas a unha muller que abandona o papel tradicional. Daquelas que cantan as pombas e as flores. A perseguizón en Lugo de Rosalía polos círculos máis reaccionarios da cidade, as acusacións de Vicetto, inimigo de Murguía, contra ela, e as consecuencias da publicación no 1881 dunha serie de artigos baixo o epígrafe de Costumbres Gallegas nos que se gababa a hospitalidade das xentes do país, que a levan a renegar de volver a escribir nunca máis en lingua galega. Salienta, porén, a figura de Manuel Curros Enriquez, autor do excepcional poema “A Rosalía”. Carme Blanco, Elvira Souto e Kathleen Marcha guían a autora no seu percorrido. Será esta última, autora do libro De musa a literata, a que guíe a MXQ no seguinte dos artigos, unha reseña de lectura en que se analiza a importancia da escrita feminina como factor de resistencia.

Completan o conxunto de ensaios un interesante artigo sobre “O suicidio na poesía de Rosalía de Castro” e unha análise da “Consideración de Rosalía de Castro a través do tempo” así como un breve discurso sobre o papel de Rosalía como precursora das narradoras galegas actuais

Hai, tamén, unha lectura detallada, verso a verso, de “A Xustiza pola Man”, entre a análise e a interpretación e que sería un excelente punto de partida para un ensaio máis longo, detallado, que fose aos numerosos pormenores que esixe a figura de Rosalía. Seguen, finalmente, un conxunto de poemas e relatos en que se gaba ou se menciona a figura da poeta de Padrón.