Esta é a entrada do Alén, indo desde Framia, ou, alguén dirá, indo desde o Aquén. Non coincide, desde logo, co que se nos foi contando ao longo da historia. Homero, sen irmos máis lonxe, describiu un Alén personalizado, onde cada pecador tiña un castigo acorde co seu pecado. Os cazadores, por exemplo, tiñan que vagar por gándaras sen fin, perseguindo presas imposibles.
Si que se parece, con todo, ao Alén do taoísmo, un mundo semellante a este que permite unha existencia máis duradeira, de moitos centos de anos. O inquietante, neste caso, sería a rotina e a negrura da contorna.
Tamén non hai unha lagoa Estixia que haxa que cruzar nin un can Cerbeiro que custodie unha cancela, inexistente. Nin rastro da mansión onde Caronte descansa fumando o seu cachimbo. Trátase, máis ben, dunha aldea desolada, perdida nos confíns da Terra de Montes, na aba leste da Serra do Cando, e perseguida pola globalización e o neoliberalismo.
Un Alén que se asemella cada vez máis ao noso Aquén, terra da derrota e do fracaso.
“As fotografías permiten a posesión imaxinaria dun pasado irreal”, dicía Susan Sontag. A melancolía, dinos a psicanálise, é a dor real por unha perda imaxinaria. O significante da perda do que nunca tivemos. Fotografía e melancolía.
Posamos. Preparámonos para a foto. Ataviamos o fantasma. Interpretámolo.
A selfie. A construción dunha biografía ideal, a representación dun eu ideal, a perduración do mito de que o acto fotográfico certifica unha experiencia, a inxenuidade do evidente.
Mais teño a impresión de que os autores de selfies unicamente ven. Non queren mirar. Fican ancorados no obvio, propio da visión, antes da carga de sentido que funda a mirada. Como se as selfies estivesen feitas na natureza, na óptica, no biolóxico e no fisiolóxico, e non na historia, no local, no epocal, na mirada.
Volvemos á caverna de Platón e o que vemos son sombras de figuras que pasan detrás de nós, proxectadas nas paredes da cova. Precisamos do acto hermenéutico primario: a mirada, como visión ocupada de sentido. A constatación de que todo o que nos toca e nos rodea precisa ser interpretado.
A ollada é sempre afecto, un ollo que te mira e que te enche de sentido. Mais quen mira toca o que previamente o conquistou: o fantasma.
O amor romántico precisa de dous egos espectrais fusionados no común fantasma. E cada un dos amantes debe interpretar o rol polo que foi mirado e amado. Velaí como eses egos, significantes de suxeitos suxeitados pola enunciación, se fusionan.
Nunha literatura do suxeito, sempre escindido e baleiro, reenchido pola enunciación, non cabe o amor romántico, a non ser como fantasma precipitado no vacío, como ruína e como cinza, refugallo dunha representación que xa tivo lugar. Por iso o amor romántico é unha obra que xa acabou, unha representación á que chegamos tarde.
Nun conto de Cunqueiro, Tristán,un mozo que está a cumprir o servizo militar, encontra a Isolda, unha vella que vende churros en Tordesillas.
Os mellores recordos están no esquecemento. Os que forman a lembraza son retratos retocados, artificios do eu que demanda a súa dose de gozo. Recordar o que se lembra non ten moito mérito. O difícil é lembrar o que se esqueceu. Isto é o que pensaba por entón, a pique de cumprir os corenta, a bordo dun avión que iniciara o descenso sobre o aeroporto de Venecia. A chuvia de novembro baixo os mestos nuboeiros enchía toda a visión dun gris de poeira e os anuncios do fondo da pista, coas imaxes tópicas da cidade, un vaporetto, a praza de San Marcos, a illa do Lido, a ponte de Rialto, o Gran Canal, os mecánicos cobertos con impermeables amarelos, os vehículos circulando coas súas cores, azuis, verdes, grises e vermellas, convertían a paisaxe na estraña evocación dun cadro da escola de Canaletto. -Aquí estamos- díxenme-. Novamente na cidade dos canais. Tomar terra, liberármonos dos cintos de seguridade, recoller as pertenzas dos pequenos armarios enriba dos asentos, o soar dunha música ambiental. Era o Dear Prudence dos Beatles. Aquela canción que fora como un himno para a miña xeración, unha especie de mantra, lisérxico e hipnótico ao mesmo tempo, aínda que non na versión comunmente coñecida senón nun arranxo orquestral, nun avío instrumental, nun amaño de violíns e de metais un tanto estraño. Aquela música, digo, entrou dentro de min e fíxome sentir unha especie de arreguizo, de arrepío, de estremecemento, ese sobresalto de pracer que che percorre a columna dorsal e que che advirte de que algo acaba de pasar, alá polo fondo da memoria das emocións, polos baixos da acordanza de pasadas turbacións, por esas zonas abisais por onde brota e dorme a música, ao mesmo tempo. Por un instante pensei que ía marear, como se todo comezase a dar voltas arredor miña e eu fose caer por un pozo con forma de espiral, con aparencia de reviravolta, con figura de trenza, e cubrín os ollos fechados coas mans, procurando encontrar na escuridade o equilibrio desaparecido, a estabilidade perdida, a ponderación fuxida. E axiña souben que me encontraba perfectamente. Mais o corpo advertírame de que algo acontecía, de que algo acontecera, un fantasma atravesara aquel lugar, un recordo que se actualizara, unha imaxe perdida na memoria, ese baúl de trebellos sen uso, que volvera ocupar o centro. O corpo materializara algo que, en principio, semellaba puro ideal, un eco do espírito, unha emanación da melancolía.
Andaba a traballar cun poema excelente de Robert Frost, THE ROAD NOT TAKEN, O Camiño non Elixido, en paralelo cos psalmos de Salomón, sempre unha guía a seguir para os extraviados polos camiños da poesía, e acertei a pasar por SIÓN, Cotovade, Terra de Montes.
Comprenderedes a miña sorpresa e a miña alegría.
Lembrei, ademais, que, na novela de Roberto Bolaño, LOS DETECTIVES SALVAJES, a única mostra da poesía de Cesárea Tinajero que conseguen encontrar é, precisamente, un poema titulado Sión, estraño exemplo de poesía real visceralista. Poema que persegue mostrar, na súa tripla execución gráfica, un barco sobre un mar en calma, un barco sobre un mar movido e un barco nunha tormenta.
Como, grazas a Deus, son ateo, seguín o meu camiño, como Robert Frost, cara a Pontevedra e non tomei o desvío, aínda que ganas non me faltaron.
Ignoro en que lugares aprendín o amor polas ruínas. Acaso fose en Grecia, visitada cunha certa regularidade ao longo dos anos. Acaso nos museos dos lugares onde andei, apalpando coa mirada non só obras antigas senón tamén recreacións, representacións do xa caído e derrubado.
Acaso nos resquicios e refugallos de todo tempo asome no seu novo sentido contemporáneo a vitalidade da imaxe dialéctica de W. Benjamin cando advertía que unha imaxe proxecta sempre o sentido do tempo en que foi creada mais non pode evitar contaxiarse dos novos sentidos que lle van dando idades sucesivas.
Roma quanta fuit ipsa ruina docet. Todo canto Roma foi as mesmas ruínas mostran. A lección do amor pola ruína está na diferenza entre ruína e lixo, entre resto e excedente. Aí radica unha porción considerable da nosa dignidade histórica.
Non esquezamos que RUERE, en latín, deu RUDUS, de onde rudo, testarudo, rudimento e, curiosamente, ERUDITO (ex-rudus), aquel que deixou de ser rudo pola educación e a cultura.
Un dos aspectos máis interesantes do suxeito do inconsciente, e acaso por iso a sociedade neoliberal non promoverá xamais a psicanálise como o seu paradigma, é que o inconsciente non pode ser producido como unha mercadoría. Por iso a alta literatura é aquela que se desvela a través do texto como un gran baleiro ocupado pola linguaxe, desafiando o capital e a lóxica do mercado.
O real é unha epifanía continuada. Por iso non cabe na linguaxe. Un milagre sen fin. Un acontecemento. Como escribira L. Wittgenstein no primeiro aforismo do seu Tractatus, o mundo é todo o que acontece. Die Welt is alles, was der Fall ist. Ou, dito doutro xeito, o mundo é o caso. Entendendo o caso como participio do verbo cadere (casus), caer, o que cae, o que se precipita, o que acontece. Algo que, por outra parte, está totalmente integrado na linguaxe. O caso é que… dicimos decote. Por se acaso, entendendo que acaso deriva de ha caso. Por se ha caso. Por se hai acontecemento. Por se sucede. Necesidade, posibilidade, continxencia. Se o mundo é o que acontece, daquela somos o que nos acontece. E o primeiro que nos acontece é a linguaxe. Life is a tale told by an idiot, full of sound and fury, signifying nothing, dixera Shakespeare. A vida non é máis que o conto dun parviño, barullento e iracundo, sen nada que dicir.
Todo aquilo que os amantes deixaron de dicir, por desleixo ou abandono, por preguiza ou disimulo, esas ducias de palabras que podían ocultar as cancións que non cesaron de xemir no esquecemento, canto doen cando alguén as recupera, retoma o seu percurso, afiadas navallas, agullas punzantes, no ternura da carne que sangra.
O Ximnasio de Academo 