Teño que admitir que pasei por aquí, representante da suposta especie superior da natureza, dedicada a ollar e a interpretar, aquela que foi quen de inventar a escritura como forma de conxunción entre o que oía e o que vía, a única que se atreveu a escoitar mirando e mirar escoitando, por medio dos grafos que producía, sen advertir este lugar da Terra de Montes, pumariño descendente para o río, lugar de idilio e fantasía. 

Estiven tempo atrás, unha mañá de inverno e vendaval, ocupado noutras buscas e procuras, sen tempo para determe, e gardara no máis fondo da conciencia, nese punto que antecede o esquecemento, a noción deste lugar, como quen garda un segredo vital, unha sorte de talismán para abrir unha cancela, unha porta, e acceder ao Paraíso.

Mais hoxe volvín para facer o retrato. Pretendía algo que está vivo, algo que anima a residir aquí, a caer para ese río, nunha sorte de mestura, tan ideal como imposible, que permite alternar a fatiga do corpo co vigor das árbores novas.

E tomei unha ducia de fotos, case todas moi semellantes a esta, para comprobar máis unha vez a distancia que nos separa do mundo, esa fenda insuperable entre as cousas e nosoutros, entre o corpo e a conciencia, esa quebra que nos determina e nos aílla na nosa soidade ontolóxica de espíritos mundanos, de espíritos errantes, condenados a vagar por estes montes.

Durante días non parou de chover. O inverno regresou en plenitude, disposto a evidenciar a súa presenza. Trouxo un porte violento, de planeta ferido por esta especie hermemeuta que olla e interpreta sen deixar de estragar. Mais hoxe volveu saír o sol. 

Porque pode que este tempo sexa un tempo de vinganza, de rebaixa dos nosos delirios de dominio, dos límites dos nosos corpos, que son reais, sempre máis estreitos que os límites dos nosos desexos. Da necesaria comprensión da finitude do corpo e da existencia. 

Nós a facérmonos medrar con máquinas e tecnoloxía ou a ampliarmos a nosa intelixencia, iso que seguimos sen saber que é, de xeito artificial. O Ego como a produción máis necia do capitalismo. 

Hoxe falei co Cabaleiro da Dúbida no Peito. Había tempo que non o vía. Segue a ter o mesmo aspecto de cando o retratei, de personaxe barroco de ollos escuros e fixos e intelixentes, a barba desigual, que medra en liberdade, sen ningún tipo de arranxo, até que, ao cabo dunhas poucas semanas, comeza a darlle aspecto de indixente.

Dixo que estaba a seguir a miña Guia de Extraviados e que se sentía referido aínda que non o mencionase. E que moitos dos temas lle lembraban as nosas pretéritas conversas no café de sobremesa con Carlos Oroza.

Argumentou que o extravío e o desarraigo son os grandes temas da modernidade desde o flanneur de Baudelaire e citoume uns versos que Carlos sempre nos repetía, mesmo como mantra da súa actitude de elevación, que era tamén de profundidade (xa se sabe, canto mais alto o observador máis profundo vese o mundo): “Necesito algo que no sea humano, algo verdaderamente inocente e imposible”.

Noteino preocupado pola pandemia. O certo, dixo, é que xa imos tendo uns anos e que, aínda que nada disto nos afecte de momento a ti ou a min, polo camiño fomos perdendo unha chea de referentes vitais e afectivos. Xente da nosa idade, que estaba aí e que agora xa non está, que vai sinalando pouco e pouco o camiño, como se quixesen ser os nosos precursores, os nosos pioneiros, na definitiva viaxe de regreso ao misterio e ás tebras.

Lembroume a vez que coincidimos en Roma, hai máis de corenta anos. Os paseos por Piazza Navona.  A taberna popular onde comíanos a diario pasta con verduras e bebíamos o clarete dos deuses. Preguntoume pola nosa amiga, bibliotecaria ela, da que non volvimos saber. Mesmo o seu nome, tantas veces repetido, foise sumir no esquecemento. Acordábase dun retrato que nos fixera na Fontana de Trevi. Nós tan novos e recentes. E inocentes. Seica anda a escribir un ensaio sobre a contrarreforma marxista e o exilio da esquerda lacaniana. O Cabaleiro da Dúbida no Peito. 

Remexendo, encontrei esta foto, dalgúns anos despois, que podería dar conta das sombras desa espectralidade que tento describir.

Non sei que fago en Roma. Hai moito que partín. 
Leváronme consigo as lúas funerarias
De meses xa caducos, de estrelas esquecidas.
E fun polos camiños, no lombo do solpor,
Soñando outras herdades, remotos prados verdes.
Mais sendo unha evidencia que tiven que fuxir,
Tamén é certo o soño que Roma culminou,
A flor de forma irada que cruzan lamacentos
Devalos estivais, a esencia que se achega
Do mar en leve brisa, a neve na distancia
Da plácida montaña. 

[…]

Así que estou en Roma. 

Xamais logrei fuxir. 

Oh nunca quixen irme.

Un dos estímulos da fotografía é a determinación da ollada. Que non tanto o ollado como a forma de mirar teña un estatuto ontolóxico. Non só que os obxectos adquiran novas propiedades, se as tiveren, como que a ollada, iso que non se ve, sexa perceptible.

O fotógrafo pode e debe aspirar a que a súa mirada conste, non nunha senón en moitas fotos. O trazo da mirada. A mirada como bosquexo, como borrancho do tránsito do mundo. A mirada como borra da existencia.

A borra é o pouso que o viño tinto  ou o café deixan nas cuncas de cerámica branca, eses restos que, ao seren movidos, dan lugar a distintas figuras. Non é nada sólido, aínda que poidamos intuír partículas que ralentizan o movemento e permiten capturar perfís insospeitados, verdadeira maxia popular de furancho. A borra caraterízase non tanto polo ser como polo ter sido. O líquido fenecido relembrando a súa perdida solidez. 

A borra é unha marca de ruína. De borra vén borralla, sinónimo de cinza. A ollada do fotógrafo aspira a ser, tamén, esa borralla.

O fotógrafo bebe o caldo das imaxes do mundo e deixa como resto a súa borra, o seu proxecto de ruína. O fotógrafo embriagado pola luz que aluma o mundo, que o clarifica, que o esclarece. Esa ebriedade de luz que está tanto detrás da lucidez como da alucinación. A chispa do obturador que abre e fecha a captura fotográfica como a chispa da ebriedade, da bebedeira de luz do cameraman. 

Que a mirada do fotógrafo sexa un proxecto de ruína implica dúas cousas: primeira, que, aínda que se produza nun momento, é sempre espectral, e segunda, que esa espectralidade para existir ten que darse previamente como deseño, como designium, palabra máxica que apela a un algo inmaterial. O fotógrafo é aquel que, evadido da caverna de Platón, farto de ver sombras, descobre que as figuras que proxectan as sombras son obxectos da distancia, inaccesibles. 

O fotógrafo é ese designium, a vontade que se precipita sobre os fenómenos para recollelos, resignalos e certificar que o humano é vértice do mundo que se mostra porque el o mira. E que non hai ollada sen ollo, nin ollo sen existencia.

Cando Jacques Lacan emitiu, na década dos cincuenta, a súa célebre afirmación de que “non hai relación sexual”, estaba a pór en ameaza de ruína un dos alicerces de toda a civilización occidental.

Desde O Banquete de Platón a Xesucristo, pasando polo Werther de Goethe, Petrarca e tutti quanti, un terremoto ameazou con derrubar a máis traballada catedral da nosa historia.

A lóxica da súa afirmación era moi simple. Se non hai “un” (e ese un sería o suxeito amante) tampouco hai “outro” (e ese outro sería o obxecto amado). O que tamén se corresponde coa súa non menos célebre definición do amor: “dar o que non tes a alguén que non é”.

O amor sería, por tanto, metáfora (relación de intermediarios) ou metonimia (vencello entre partes) mais sempre un vínculo no que tanto o “un” como o “outro” estarían ausentes.

De feito, segundo a doutrina da psicanálise, o síntoma non é máis que a resposta do suxeito á inexistencia de relación sexual. O amado como síntoma do amante. 

O curioso do caso é que, polo mesmo tempo, o primeiro esposo da segunda muller de Lacan, o non menos talentoso ensaísta George Bataille, difundía a súa teoría sobre  O Erotismo, para el sempre vinculado ao misticismo e resultado do afastamento humano do sagrado para se refuxiar nun mundo sen vida (o mundo do traballo en oposición ao mundo do desexo). E velaí onde xorde a violencia dun goce desmesurado á procura do éxtase, transgredindo os estreitos lindes dunha realidade cansina e ruín. Na sociedade empoderada pola represión do desexo, o suxeito erótico accede á interioridade do seu propio corpo, onde se lle revela o baleiro do ser, o non-ser do suxeito erótico, a morte. 

Vén todo isto a conto de algo que lin días atrás sobre un dos idilios míticos do noso romantismo: o de Nietzsche e Lou-Andreas-Salomé. Conta ela, interrogada sobre a súa relación con Federico: 

“Coñecino en marzo e o noso derradeiro encontro foi en outubro. Durante unha excursión ao Monte Sacro creo que o biquei. Iso foi todo”. 

Sobre ese tenro e, acaso, piadoso bico de Lou-Andreas a Nietzsche téñense vertido ríos de tinta. O amor como síntoma e a demanda mútua dos amantes: “Ámame. Converte o meu fantasma no teu síntoma”. 

Facemos fotos, conscientes da escuridade do instante, como unha proba do conflito entre espazo e tempo, entre o que permanece e o que pasa.  Verba volant, scripta manent, as verbas voan, as escritas permanecen. Como proba do conflito entre a permanencia e o voo. A memoria e a conciencia como pontes que reúnen o que flúe e o que dura. La Durée, chamáballe Bergson. O tempo ebrio a mergullar no mar de viño tinto. 

A tebra que reina no interior da cámara, antes de abrirse o obturador, é un eco da nosa propia confusión. Daquela flúe o mundo, só un instante, o necesario para deixar unha impresión. 

A fotografía como forma de escrita, de duración desa fluencia. Im-primir. Premer cara adentro. A ferramenta que o fotógrafo activa, a cámara,  e coa que procede a im-primir o mundo, esa máquina metáfora, ese ollo máquina, obtén un espectro composto de permanencia e voo, luces e sombras dun espazo, a mácula que deixa un tempo xa ausente. 

O instante fotográfico é un deses instantes de escuridade aberto á luz para im-primir o mundo en devir, un mundo que xa foi. 

A escuridade inefable do real. A distancia irreparable que nos separa do mundo. No mar de viño tinto. E a comprensión desa negrura como estímulo radical do fotógrafo.

O humano proxecta sobre a foto o impulso cósmico que conduce cada cousa á aparición. O mundo existe porque se mostra para nós, que somos vértice de visibilidade, tanto activa como pasiva. Somos dos que miran e, ad-mirando, ollan para si e ollan para o mundo. Entes da perspectiva. 

Igual que xordos seguimos escoitando (Beethoven na novena, fonética e fonoloxía), cegos seguimos mirando, no soño e na ficción, na ideoloxía.  A mirada como música da cegueira. A música como mirada do silencio. Música e mirada. Cegueira e silencio. A mirada e a música como actos de sentido. 

A foto copia algo ao que lle renova o sentido, un incremento dese algo que se amplifica sen repetirse.

A cámara sempre chega como mendicante e regresa como emperatriz.

non sei que dixo Nietzsche que todos o aclamaron

e púxose bailar

a tarde viña espindo o corpo de xaneiro

e había unha nostalxia de andoriñas nas luces do solpor

e dixo o mestre ingrato xa ebrio pola danza

miña terra miña terra

terra onde me eu criei

e dáballe por rir ferido de cervexa

e eu díxenlle cabrón

e el díxome Venezia

no tempo que duraban aquelas melodías corría desde o fondo da sala

á porta que se abría a unha varanda

disposta contra o ocaso

e tiña unha furtiva laranxa na súa man

dereita algunha esponxa moi seca no interior

dos petos da chaqueta

e foi por máis champaña

entón houbo un silencio os músicos calaron

pensando que o meu berro era debido

a un duelo ou un litixio

e el púxose a bailar a todos saudando

igual que se levase a música no fondo da mirada

o mesmo que se o voo de oboes e de fagotes

prendese algún incendio polos montes

e eu díxenlle xa canso con ganas de partir

que morras unha noite dun cólico de sombra

Leo por aí que a ciencia é inevitable e a arte, continxente. Que nun determinado momento da historia, en que centos de núcleos investigadores andan detrás dunha descuberta, a persoa que finalmente dá con ela pode ser substituída por outra porque, aínda así, ese momento de luz remataría por ter lugar. 

Mais cando un artista morre, sobre todo se é na súa mocidade, comprendemos que unha parte dese proxecto de sensibilidade ficou inexplorado e orfo e que será imposible que alguén poida continualo. Ben certo é que ás veces esa falta estimula outros proxectos e que unha herdade proveitosa procura reparar a quebra, mais todos achamos de menos as obras de madurez de artistas que morreron no final da mocidade. 

Creo que esta oposición entre necesidade e continxencia, entre ciencia e arte,
invita a unha certa pausa, sobre cando pensamos nas artes mais recentes. Ando desde hai tempo a barallar as posibilidades do que poderíamos chamar caligrafía fotográfica, unha mestura de imaxe mecánica e manuscrito, algo que todos temos feito centos de veces:  escribir a man sobre unha foto. Porque creo que existe por aí un certo camiño a percorrer.

Pode que a fotografía aportase a presenza do plano científico e técnico, coa súa historia, a súa evolución, o seu progreso, e a caligrafía unha presenza elemental do humano, no seu trazo, a súa palabra, o seu punto de inesperado.

E creo que, con independencia de que a foto poida estar escrita ou non, cabe a posibilidade de grafar a foto na edición e no revelado, engadindo trazos que inicialmente non estaban presentes, mais que agora adquiran sentido e significación.

Que se advirta cada foto como froito dunha meditación e dun proceso, dunha mirada por enriba da imaxe que se nos ofrece, un querer dicir desde distintas perspectivas, unha vontade de expresar que implica unha posición e un estilo.

A danza das cancións de Dionisos.

A metáfora e a metonimia están entres as mellores ferramentas con que contou nunca a humanidade. Vexámolas en dous planos: horizontal e vertical.

No plano horizontal, que é o plano do tempo e da linguaxe, cada unha das unidades que circulan pode alterar a súa posición. Nunha autoestrada, por exemplo, circula un camión seguido dunha moto.

No plano vertical, que é o plano do tipo e da especie, hai numerosas opcións que poden substituir as unidades presentes. Na mesma autoestrada do exemplo agora circulan unha furgoneta e un turismo.

Tanto podo CONECTAR  os vehículos, e pór a moto diante do camión, como SUBSTITUÍR o camión polo turismo, por exemplo, e/ou a moto pola furgoneta. Mais o resultado será o mesmo: dous vehículos circulando.

E velaí as dúas expresións: conectar (metominia) e substituír (metáfora). Esta teoría, de Lacan nos anos 50, foi logo revisada e matizada, mais para o caso segue a ter o seu valor. 

No maxia, desde os tempos d’A Feiticeira de Teócrito, substitúese a persoa por un boneco ou conéctase por unha pertenza (un pano, un cabelo).

A cámara fotográfica é unha de tantas mostras deste emprego creativo da metáfora.Tratábase de pórmonos algo diante dos ollos que captase o mesmo que estábamos a ver, mais agora dándolle carácter de escrita. Xa sabemos: Verba volant, Spripta manent.

Así que a cámara fotográfica converteuse nun instrumento moi especial que consegue realizar unha impresión directa do mundo, sen precisar, como no caso da pintura ou da escrita a man, dun intermediario. O cristalino como sistema de enfoque, a meniña ou pupila como obturador, a retina como sensor.

A máquina fotográfica foi posible porque o ollo, tamén, é unha máquina. E esa nova máquina, a máquina de fotos, non foi máis que unha metáfora do ollo.

Conseguimos recrear o ollo, mais non conseguimos recrear do mesmo modo a nosa ollada. Ver non é importante. Mais mirar non pode estar fóra de control. 

Non é fácil percorrer os camiños que levaron

o teu corpo até o país do silencio e da loucura

sen obter antes indulto, a desculpa, a absolución

polos danos infrinxidos, polo estrago irreparable.

Mais non sei que fixen mal, en que curva do camiño

enganei o rumbo exacto, foi menor o meu esmero.

Pode ser que algún dos brillos que fulxían no ouropel

me cegase ou me privase do sentido da visión,

que ficase fascinado, deslumbrado coas estrelas

que amañecen na palabra, sen aviso nin anuncio.

Mais foi todo tan veloz, tan de presa, tan axiña;

foron tantas as escollas, houbo tanto neboeiro,

que chegar até esta marxe do Leteo ten o honor

dos atletas esgotados, dos exhaustos corredores.

Pode ser que a nave estea xa agardando o embarcamento.

Nela irei sumido en sombra, no devalo do serán,sen obter xamais perdón, nin desculpa ou indulxencia.