A homofonía en lingua francesa entre a palabra cygne (cisne) e a palabra signe (signo) fixo que a figura do cisne negro adquirise gran relevancia como imaxe. De maneira que en pleno irracionalismo, na transición de século, no momento da quebra da alianza entre a linguaxe e o mundo, o cisne negro certificaba a escuridade do signo, a condición de potencia sen fin do significante, a plusvalía infinita do seu goce de sentido, iso que, despois, Lacan chamará obxecto a.

Os cisnes negros existen mais foran descoñecidos en Europa até que chegaron importados das antípodas. Que a figura elegante e inmaculada do cisne, elixida como disfrace por Zeus para seducir a Leda, puidese mostrarse como mancha era outra proba contundente da morte de Deus, que proclamaba o Zaratustra de Nietzsche. Se os cisnes/signos son negros quen poderá fiarse das palabras ou darlles un sentido de eternidade a nada que fose dito. Zeus (Deus) disfrazado de signo negro. 

Temos insistido aquí na importancia da écfrase como medio de conexión entre a palabra e a imaxe e estou por afirmar que moitos dos logros pictóricos do noso tempo proveñen desa conxunción. O goce do Outro e o goce de sentido. A percepción que adquire denominación antes de tornarse intelección por medio do sentido.

O cisne negro é, así, outra das probas de como a mirada está feita de palabras, de como, a partir de algo que amañece na linguaxe verbal, accedemos á construción dese algo con imaxes. E, pola contra, do poder evocador da imaxe, do seu xogo interminable de significación. 

Desde hai un tempo tomeille aprezo aos ceos negros. É o resultado dun certo protocolo na edición da foto consistente en suprimir o ciano e o azul sobre unha imaxe a cores. En ocasións resulta imposible porque o ciano e o azul están distribuídos de xeito imperceptible por todo o espectro de luz, por todo o fantasma de luz, por toda a fantasía de luz.

Ceos anoitecidos e árbores negras. 

Espazo e tempo. Natureza e historia. Xeografía e paisaxe. Na condición peripatética do discurso reflexivo asoman moitas veces estes conceptos. Mesmo como ideas que houbese que retomar unha e outra vez para non esgotalas nunca. Somos espazo dentro dun espazo e tempo dentro dun tempo. Existentes. 

O carácter metonímico da existencia. Sempre parte dun todo. As biografías como anacos da historia. Os territorios como recortes doutros territorios máis amplos. Fronte á insistencia da soidade, a existencia da comunidade. 

Do mesmo xeito que o Eu vén determinado polo outro, a comunidade determina a nosa soidade. 

Sempre me resultou arrepiante a imaxe do austronauta a vagar polo espazo infinito. Ese momento en que o cordón umbilical que o une á nave se rompe e o solitario cosmonauta bota a vagar sen fin polos espazos, liberado para sempre, morto para sempre. 

Teño falado en ocasións desa imaxe presente na poesía de Manuel Antonio: “E ficamos nós sós. Sen o mar e sen o barco. Nós”. Ese momento en que a chegada da noite e a perda dos referentes sensoriais, coa desaparición da percepción do mar e do barco, converte o navegante, ese náufrago nocturno, nun viaxeiro infinito. Inmerso nunha suposta experiencia da totalidade, aspira por medio do poema a dar conta da experiencia da fusión, da unidade.

Que isto teña lugar nun barco, o barco de Caronte, o berce de Moisés, o Constantino Candeira de Manuel Antonio, certifica de que maneira o poeta era herdeiro do mito, aínda que non o practicase como rito. Mais o poema é o rito. O poema acéndese como o rito dun mito. 

O mito que non existe mais que insiste a través da palabra, asegurándose un asomo de existencia. O mito, que é sempre do Outro, da linguaxe que nos precede e nos sucede. Unha palabra túa abondará para sandarme.

A Voz Oficial de Tuzaristán detenta o dominio pleno da verdade. Sabe discernir entre o ben e o mal, o útil e o inútil, o acerto e o erro, o certo e o incerto. Non suma voces para crear a Voz senón que engade a Voz a moitas voces.

Desde sempre fomos contrarios a ese rumor, ao barullo das voces da Voz, ao ruído mediático de Tuzaristán, ao balbordo das medias verdades interesadas, fiadas a un poder político que as detenta e alimenta.

A Voz Oficial de Tuzaristán produce a realidade. É o medio de produción da realidade cabal e razoable, como ten que ser, como debe ser a realidade. A realidade como unha mercadoría complexa e costosa. Unha mercadoría vaporosa e intanxible, disolta e disoluta. 

O gran xestor do traxe de xastre gasta moitos cartos na Voz. Pode sentenciar en privado, e sen que saia de aquí, que a Voz lle custa moitos cartos. É un dos grandes empeños do seu investimento. Unha opción estratéxica. A produción industrial de realidade. O gran logro do gran xestor. Xa que o real non mellora, que mellore a realidade.

O gran xestor do traxe de xastre é un vulgar secuestrador. Aprendeu que o mellor dos crimes é sempre o esquecemento. O crime perfecto non é o que se comete na sombra senón no olvido, o que fica velado polas tebras da morte. A Voz Oficial de Tuzaristán é, por tanto, un medio de produción do esquecemento. A realidade como forma do esquecemento. A realidade como máscara do cadáver invisible. A realidade como traxe.

O gran xestor do traxe de xastre forma parte, tamén, da produción de realidade.. O día en que deixe de producirse realidade el será a primeira vítima. E a realidade da súa gran xestión e do seu traxe de xastre derreteranse. Porque o real sempre regresa. 

O gran xestor do traxe de xastre forcluíu, porque as despreza, a lingua e a cultura galegas. Esqueceunas de xeito traumático. Non por desleixo senón por unha necesidade inconfesable. 

O gran xestor do traxe de xastre esqueceu que debaixo do traxe da realidade, por debaixo do traxe máscara, do traxe do engano, ocúltase o real da propia morte.

Pertenzo a unha xeración que tivo na viaxe unha das súas teimas. De mozos collíamos a guitarra e a mochila e partíamos en autostop a onde a fortuna nos levase. Houbo heroes lendarios e proezas. Persoas que percorreron medio mundo levadas polo azar, sen máis proxecto que vagar sen fin, convencidas de que non había outro homo sapiens que o homo viator.

Unha tarde nunha pensión barata do centro de Estambul coñecín un inglés que viña desde Oriente deixándose levar en vehículos particulares. Un amigo, gaiteiro, percorrera toda Europa do mesmo xeito, a gañar o imprescindible para comer e durmir interpretando o instrumento. Mesmo un coñecido, que rematou por ser catedrático de filosofía, perdérase na India varios anos, até ser casualmente reencontrado por turistas da súa vila natal.

Xuráramos non sermos nunca infieis aos músicos errantes. 

Tivemos un mestre e un modelo que, de feito, nos superou. Un home que, pasados os oitenta, segue empeñado no que denomina Neverending Tour.

O que conto tivo lugar nas proximidades do estadio de Riazor alá polo ano 1993. Aínda que xa o viramos tocar en directo varias veces, decidimos ir ao concerto que ofrecía na Coruña, no medio daquel verán perdido na memoria.

Non foi fácil aparcar. E, finalmente, deixamos o coche a unha certa distancia do estadio. Apurábamos o paso para poder chegar.

De repente entre a xentalla que enchía o lugar apareceu un home negro, forte como un tanque e de máis de dous metros. Os seus ollos escuros brillaban no escuro da noitiña que caía sobre a praia. Fixeime nel porque mirou para min calibrando unha posible ameaza.  A súa ollada, porén, era paternalista e nada agresiva.Todo en menos dun segundo. O tempo que tardas cando vas con présa en superar a alguén que vén en dirección contraria.
Á súa beira, un home delgado e baixiño, de inesquecibles ollos azuis, que me seguiu coa vista mentres nos cruzamos. 

Era Dylan.

A finais de xullo de 1968 The Beatles gravaron Hey Jude, unha das cancións máis fermosas e coñecidas do seu repertorio. Nun vídeo de promoción emitido pouco despois, presentado por David Frost, aparecen rodeados dun coro de admiradores que, pouco e pouco, se ven implicados na interpretación da famosa peza. 

Desde unha perspectiva semiótica cabe concluír que estamos perante un signo de importantes mudanzas que estaban a ter lugar. Moi pouco tempo despois do maio francés, o pobo, ou algo que se lle parece moito, reclama o seu lugar na historia. 

Algo que ten que ver coa representación da traxedia no teatro. A canción comeza con Paul cantando, acompañado unicamente polo piano que el mesmo toca, e, pouco e pouco, o son vai medrando en complexidade coa inclusión doutros instrumentos e voces. Primeiro pandeireta, guitarra, baixo. Logo as voces de Lennon e Harrison que fan un rumor coral de fondo harmónico en determinadas secuencias. Despois o coro do público que se suma. Finalmente, a orquestra que enche de densidade tímbrica a parte final. 

O primeiro que cabe salientar é o artificio da representación. Dionisos, os apóstolos, a Igrexa. Unha Igrexa que actúa como substituto sagrado do pobo. A palabra do fillo de deus, secundada polas voces dos seus apóstolos e reiterada despois pola multitude. Mentres esa palabra é secuenciada en varias cuartetas e unha ponte, cos equilibrios vocais e harmónicos dos seus apóstolos, a palabra da multitude é simple e reiterada como unha consigna. No medio, un grito, que sinala un antes e un despois na enunciación do discurso. O protagonista (Dionisos) desaparece da escena e cede o seu posto á multitude (coro) que o secunda. Hai agora un aumento da variedade de timbres que ten que ver coa introdución de instrumentos de orquestra que se escoitan por debaixo. Todo gravado por vez primeira nun sistema de oito faixas, inédito na produción da banda até ese momento. O emprego do piano como instrumento de base, fronte ás guitarras tan omnipresentes en todo o seu repertorio, suliña este sentido de ritual. Non é unha canción. É unha parodia relixiosa.  

Dicía Karl Marx nunha cita clásica, moi acaída para o feminismo contemporáneo, que “OS DOMINANTES TAMÉN ESTÁN DOMINADOS POLA DOMINACIÓN”. Tratábase de facer ver que tamén os dominantes, os poderosos, as persoas ligadas ao funcionamento do sistema, ao cerne do capitalismo e o do heteropotriarcado, teñen un interese real en desfacerse dese dominio, que o impulso de redención utópica é válido para todos os humanos e contén unha enerxía igualitaria, que non se para (que non separa) perante ningún tipo de desigualdade, de diferenza, porque o seu fin último, a súa teleoloxía, non é outra que a comunidade.

En relación co ocorrido nos últimos días, a propósito do ingreso en prisión de Pablo Hasél, para o que demandamos a súa liberdade inmediata, pensei, facendo un xogo coa frase de Marx mencionada, que “OS SUBVERSIVOS TAMÉN PODEN ESTAR SUBVERTIDOS POLA SUBVERSIÓN”.

Repasando estes días a Judith Butler para un traballo que ando ultimando encontro a seguinte alfaia: 

“Da mesma forma que as metáforas perden o seu carácter metafórico a medida que, co paso do tempo, se consolidan como conceptos, as prácticas subversivas corren sempre o risco de convertérense en clichés adormecedores a base de repetilas e, sobre todo, ao repetilas nunha cultura na que todo se considera mercadoría, e na que a «subversión» ten un valor de mercado”.

Na miña humilde opinión os subversivos non debemos ser subvertidos pola subversión porque o noso fin último non é o caos, a pura entropía, senón un equilibrio de humanidade, unha harmonía da que o sistema carece e aonde se debe dirixir o poder da nosa forza utópica.

Postulemos unha subversión dominada pola igualdade comunitaria, pola quebra dos dominios da diferenza social, e pola procura desa igualdade.

A continxencia ou a providencia. Entendo que, fronte á noción clásica de providencia, a alternativa da continxencia foi inicialmente unha solución laica e racionalista. Providencia implicaba o sentido de designio, de deseño prefixado. A historia estaría previamente escrita. E este tema do designio-deseño previo e da historia xa escrita merece ser repensado. 

A providencia sería o coidado dos humanos e do mundo que os crentes atribuen a Deus. A providencia como disposición ou como medida de prevención ou provisión de orixe divina. Sabéndomos como sabemos que a historia é o fluír inacabable do desastre, que esa demostración de caos e de desorde fose ditada directamente pola divindade abriría un sen fin de paradoxos e aporías. 

Eran os humanos os que procuraban encontrarlle un sentido á historia, construíndo así a providencia. Non era tanto a idea de Deus, artífice da creación, incluída a humanidade, como da humanidade partícipe dunha necesidade de explicar o mundo. Non era Deus a velar polos humanos como os humanos a velar por Deus como principio, como sentido, como explicación. 

Coma sempre, interésanos moito a palabra: pro-videncia. Unha videncia antecedida, precedida. A videncia que antecede ao acto e que xa non é visión senón mirada. Dixemos xa que o mirar sen ver tiña cinco descendentes posibles: a ficción, o soño, a cegueira, a lectura e a ideoloxía. A providencia será, por tanto, todas elas, porque na súa pro-visión non pode ser outra cousa que mirada. A providencia, en tanto que mirada, sería un campo de coñecemento a encher directamente pola narratoloxía, isto é, un terreo a ser enchido non de imaxes senón de palabras. 

A providencia conduciu ao milagre. 

A continxencia conduciu ao acontecemento. 

Diríamos, por tanto, que o acontecemento é un milagre laico e o milagre, un acontecemento relixioso. 

Milagre e acontecemento son, pois, a mesma cousa, vista desde distinto ángulo, desde diferente perspectiva. Mentres a providencia brota de (e conduce a) o mito, a continxencia xira arredor do Outro. O mito, que non existe mais insiste, é miragreiro. O Outro, que é a linguaxe que nos sucede e antecede, é epifánico. 

Non sei de onde tirei esta idea. Acaso de lecturas vagamente recordadas. Da memoria, esa ficcionista vergonzante, da que tanto proveito tiramos cando acerta e, tamén, cando se extravía, como parece ser o caso. A historia sería máis ou menos: un individuo percorre as rúas de París escoitando, por medio de auriculares, unha das súas músicas favoritas. É unha mañá de primavera e vai un tempo excelente. Ceo azul despexado, brisa lixeira, promesa implícita de que esa climatoloxía se vai manter nos vindeiros días. A música que escoita parece canxar co ritmo da cidade, mesmo como se estivese feita para ser a banda sonora dun filme que contivese exactamente as imaxes que vai vendo, segundo tras segundo. Mais chega a unha rúa en que están a facer unha obra. A sinfonía neses momentos aproxímase ao episodio culminante. Un paso máis, e outro, e outro. É entón cando se produce un in crescendo orquestral que contén a marabilla, o diamante sonoro máis acabado e perfecto, a culminación de todo o que vén sendo escoitado desde o inicio. Nese momento un camión que se aproxima fai sentir o renxer do seu motor. Contra o que coubese esperar, o son da maquinaria non empeora os efectos duns compases de violonchelos. E cando se achega o gran momento e as tubas se preparan para o sublime trompeteo, o camión fai soar a súa buguina, a súa temible corneta. Nese punto, o camiñante detense extasiado. O son de alerta do camión non só foi oportuno e afinado senón que, para emoción do paseante, deparoulle unha sensación de beleza superior á da melodía orixinal. O oínte acaba de descubrir que ese novo son pertence por enteiro á sinfonía e que, desde agora, non vai poder volver oír ese tramo da peza sen incluílo de novo, como un instrumento esquecido polo compositor. 

E iso sería a epifanía. A emerxencia repentina do mundo para xustificar a racionalidade da súa representación. Aquí me tes. E todo iso que dis, o enunciado que me propós, non só é certo senón, e sobre todo, verdadeiro. Na epifanía entraría en xogo a validación por parte do real dun fragmento do simbólico. O ton do que non pode ser musicado. A tinta do que non pode ser pintado. 

O Real sempre regresa, Lacan dixit. Iso que está aí, tan próximo como inaccesible como inefable, sempre remata por demostrarnos que a nosa forma de representación non é a adecuada e que a nosa mirada está tinxida de ficción, de soño, de cegueira, de ideoloxía.

Desde hai máis de douscentos anos a burguesía española insiste na súa teima febril de que a nación é o mercado, porque, inmadura, non pode esquecer a súa infancia imperial,  a súa nenez de malcriada.

Mais hai un esquecemento interesado, unha forclusión, un olvido que a verdade (a-letheia, des-esquecemento) complica. O maldito Real que regresa.

O mapa do mercado (da “nación”) xa resulta sospeitoso. Primeiro, pola ausencia de Portugal (o anxo rebelde), que sempre lles dá a impresión de teren praias no oeste de Extremadura e Salamanca; como se a ausencia da República Portuguesa da cartografía fose, á súa maneira, unha expulsión das continxencias da climatoloxía e, por tanto, da historia;segundo, pola sorprendente proximidade das Illas Canarias, que semellan as Illas Cíes da baía de Cádiz. Se a cartografía está atrapada nun imaxinario (e unha ideoloxía) de conquista, o noso imaxinario (e a nosa ideoloxía) están atrapados á súa vez nunha espontaneidade cartográfica. A xeometría, como as outras ciencias, reprime e sublima, e escóndese a sí misma, a súa ancoraxe na area, a corda que a suxeita á pedra. A cartografía, non se pode separar da xeometría do poder e a conquista.

Celebro que a presión mediática do mercado-nación fracase unha e outra vez co Real en Catalunya. As certezas sobre as que se apoian son de fume ou foron reducidas a cinza. Centos e centos de horas de radio e televisión, destinadas a deixar o seu selo, con mensaxes recorrentes e obsesivas, convertidas nun esforzo inútil. Se a metade desas horas fosen destinadas a promover a lingua galega, estaríamos en perigo de cisma. 

“Cando camiñamos”, dicía Kafka, “esquecemos que en realidade estamos a caer”. 
Alguén dixo por aí: O peor non é a universalidade da ciencia senón a dos prexuízos; o malo non é a obxectividade das disciplinas científicas senón a “cientificación” da subxectividade.