Este que aquí contemplas

                        aos séculos rendido,

o que xace nesta hora,

                        monarca esclarecido,

o que antano foi varón

                        polo tempo sometido,

este que vés mirar

                        polas décadas vencido,

se varón e valeroso

                        pola morte obedecido,

se mancado e randeante

                        pola morte perseguido,

foi, porén, da morte infiel

e da morte un inimigo. 

Lembra sempre, camiñante, 

                        no teu rumbo cara ao olvido

que non hai querer, facenda,

                        nin saber nin poderío,

que nos furte da viaxe 

cara ao último extravío. 

As persoas inestables que se dan a camiñar
E, xa erráticas e nómadas, deambulan pola sombra das ideas
Ou compoñen tristes fábulas
Sen maldade para o embuste
Nin malicia para o engano,
Co artificio da elocuencia
E a franca fluidez dun verbo grato,
Sempre foron un exemplo para min
E dispoño a súa lembranza no mesmo andel dos clásicos.
Vellos cegos e dementes, redimidos presidiarios,
Desertores fuxitivos,
Desterrados e inmigrantes.
Todos donos da ferida, pecadores,
Os ausentes do lugar,
Incurables melancólicos.
Se esconxuran a súa dor co milagre das palabras
En que se diferencian, por onde se distancian.
Entre as voces que me ocupan
A falaren desde min e desde o tempo
Hai algunhas que se escoitan delirando
Porque teñen xa caduco o pasaporte
Ou regresan dunha feira a camiñar.
Outras hai que se destacan
Porque levan un fardel con grave peso
Ou carretan como un lastre a súa fatiga.
Eles forman a familia dos meus soños.
Como os músicos errantes,
Os escuros peregrinos,
Os perdidos.
Somos xente derrotada.
Vagabundos sen máis rumbo que a derrota dos seus pasos.

Hai corenta anos publiquei isto. Un dos meus primeiros poemas con certo eco. Desde entón seguín sendo poeta monolingüe en lingua galega. E sobrevivín sen matar a ninguén. Síntome o mesmo suxeito que enunciou isto. 

Será Novembro aínda cando chegue
e vexa a laberca a caer como a tarde
esmorecida en púrpura e outono
desde o vello peirao de Brighton.

Na lembranza
dos teus ollos que ardian e tiveron
o tempo a se esvair ou docemente
desexo. E na sombra que a tua saia aínda debuxa
como un pracer obscuro, esparexendo
a tristeza como un voo
que non deu a gaivota
latexo aínda nos paxaros,
nos teus dedos que perdian a ribeira
como se perde un mar cada horizonte.

Que o teu sirgo a percorrer o mármore e a música
deite a rosa do diván. E na memória mol
da louca estrela e os laúdes
derrubados, do viño ao estio
poidamos ser como a trompeta
que puxo un veu no noso espello
xunto a captiva cor do tempo
e da arañeira.

Se difícil fose o tránsito até o fume
e no cristal a desfacérmonos puideses
chegar e veres cinza na corrente
e a lembranza
dos teus ollos a se esvaíren detendo
o voo noitébrego das lámpadas.

Desde o vello peirao de Brighton.

Feliz quen ingresado na sombra dun hotel  
Un sábado na tarde ocupa un cuarto antigo  
Con vistas para o mar, dispón as súas camisas  
No fondo do roupeiro, extrae o seu caderno  
E ponse a contemplar a tarde no declive  
Fugaz e somnolenta. Despois, xa descansado,  
Compón o seu poema, falando sobre as artes  
E os círculos da historia, e só cando un perfume  
Ascende da cociña,  
Cromado de fiúnchos e de ouregos,  
Decide abandonar o cálido apousento,  
Deixarse conducir no enorme elevador  
A zonas de feliz restauración  
E alí ocupa mesa non lonxe dunha dama;  
Sorrí cando ela mira e ponse a dialogar,  
O viño non abonda, precisan outra xerra,  
E ao cabo dunhas horas, a noite xa estendida,  
Camiñan polo fondo do xardín  
E sentan xunto ás augas bebendo o derradeiro  
Licor de malta, suave, o mesmo que a caricia,  
A lenta, a deliciosa caricia que entrecruza  
As mans e logo os corpos, ao tempo que xa soa  
A orquestra con antigas cancións moi melancólicas.

As árbores son letras do título do mundo, 
escritas no papel dos horizontes, 
coas borras de tormentas escuras como a noite.

Por iso non seguiu aquela senda.

Virou de cara ao sur, 
a algunha desas vilas onde nace
o mar do esquecemento. 

Definamos a fatiga espectral como a sensación de falta de forzas físicas ou mentais, froito dun traballo ou dun esforzo, relativa ou pertencente a un espectro, isto é, a unha visión ou imaxe fantástica.

Somos de raíz entes que se nutren con imaxes. No noso microprocesador mais intimo hai unha operación, repetida miles de billóns de veces ao longo da existencia,
consistente en percibir e intelixir. Percepción e intelección son, deste xeito, rutinas elementais. Non cesamos de ver obxectos e darlles sentido. Iso que chamamos mirar.

A proliferación de imaxes no mundo contemporáneo, reproducidas xa de xeito mecánico, construídas con instrumentos resultantes do coñecemento técnico e científico da óptica, fixo do mundo que habitamos unha inmesa esterqueira espectral na que o amoreamento de imaxes en desuso segue o ritmo en aumento da produción de lixo plástico. Máquinas e máquinas a obteren imaxes que logo precisan ser mostradas. 

Calcúlase que cada minuto que pasa sóbense á rede mil veces máis fotos que todas as producidas desde o invento da fotografía até a década dos 1960. Producimos tal cantidade de filmes interesantes por ano que os doces meses non nos abondarían para poder visionalos. Xa non digamos analizalos e decodificalos. 

Hai ocupacións e oficios consistentes en mirar e mirar imaxes. Nós mesmos podemos empregar horas e tardes e xornadas enteiras en ollar, unha tras outra, imaxes e imaxes, hipnotizados polo delirio que a natureza puxo no visual, como reclamo característico do existente. Calquera de nós nunha existencia contemporánea ve miles de veces máis imaxes que as que puideron ver nos seus tempos calquera das persoas de épocas pretéritas. 

Acaso esteamos a chegar a un punto de fatiga, de canseira crónica, en que a imaxe perde o seu rango comunicador, de significante ocupado por un sentido, para ser simplemente ruído visual, mancha, borrancho. Ese momento en que podemos perder, máis que a visión, que nos deixaría cegos e invidentes, esoutra alfaia consistente en ver e interpretar. A mirada.

Cando un se detén a ler polo miúdo obras clásicas, pertencentes aos primeiros períodos, descobre unha estrañeza inquietante que non ten tanto que ver co que se nos conta nin coa forma en que se nos conta senón que pertence ao que poderíamos denominar estatuto da mirada. Quen se ocupa de contar non é alguén, no sentido que ese “alguén” poida ter no mundo contemporáneo, senón unha voz que actúa como delegada da propia lingua.

Quen fala é a fala e do que se fala é do imaxinario da comunidade. Non hai un Eu implicado na promoción do discurso, nin un individuo que se xogue o prestixio, defendendo a causa que se relata. Hai, simplemente, unha literatura de base, un relato e un canto radical, de raíz, que amañecen como arte necesaria.

Existisen ou non os Homeros e as Safos, o certo é que o tempo clásico aínda non construíra nin a noción cartesiana de individuo nin a noción kantiana de persoa nin o descendente decimonónico do Eu, finalmente asasinado como un Laio calquera polo Suxeito freudiano, escindido desde o inicio, como Edipo, entre o consciente e o inconsciente.

Vén isto a explicar que a nosa relación co literario, en tanto que lectautores, en tanto que suxeitos agachados por debaixo da autoría, parte sempre dunha escolla. Debemos optar por sermos individuos, persoas, eus ou suxeitos. E esta escolla inicial vai ser decisiva, non só no produto literario resultante e no seu excedente de “realidade”, senón no relato que caiba, no sucesivo, elaborar como autoría.

Na novela moralista e ruín, cifrada desde o inicio como variación dun catecismo, non caben os Ulises e os Hamlets, nin os Edipos e os Quixotes. Porque o modelo de suxeito é sempre o individuo cartesiano, un suxeito aínda non escindido entre consciente e inconsciente, e que responde ao Ego do cogito ergo sum. Un Ego que se pensa pensando e que precisa da “realidade”, producindo sen cesar “realidade”. A literatura como medio de produción da “realidade”, construción ideoloxizada do Real inefable. Mais a literatura, xa sabemos, pertence ao reino dos soños.

É condición do (d)escritor unha indispensable disciplina na tarefa. En primeiro lugar debe observar as regras básicas de toda ficción: o espazo e o tempo. Quere dicirse que non hai pensamento nin sentimento nin imaxe que poida ser concibido fóra desa cuádruple coordenada: o longo, o largo e o fondo do espazo e o devir do tempo. Podemos elidir a súa presenza no discurso, mais debemos saber que dun xeito ou doutro sempre andarán por aí.

Así que non temamos situar dentro do espazo e do tempo calquera das entidades que dean forma ao noso discurso, sexan feitos, acontecementos ou personaxes. Porque hai catro preguntas que debe contestar toda ficción: que pasa, onde e cando pasa e a quen lle pasa.

Nos textos que carezan de personaxe como obxecto haberá que sinalar que o carácter do obxecto foi trasladado ao suxeito que enuncia, que dita o seu relato. De tal maneira que implicada na resposta á pregunta “a quen lle pasa” temos outra interrogación crucial: “quen o conta”. A quinta das preguntas que debemos considerar. E que está tamén intimamente ligada á sexta e final: “como o conta”.

Consideramos, por tanto, que en todo relato hai dúas partes implicadas, como as dúas caras da mesma moeda, os dous rostros de Xano, o deus de xaneiro e da xanela: a ficción e a dicción. A primeira consta de catro inquisicións. A segunda, de dúas.

Relatar, contar, son formas de ordenar o mundo, de procurar e encontrar aquilo que de racional poida ter o real. Admirable a palabra relatar, re-latar, con ese tema do fero, tuli, latum, tan infrecuente. De maneira que, cando conto, ordeno as cousas, e, cando relato, tamén as ordeno mais agora dun xeito máis visual e espacial. O conto alude á disposición cronolóxica e o relato á disposición tópica. Numero para ordenar. Ordeno para numerar. E ordenando e numerando supoño a disposición racional do mundo. O real é racional, dixera Hegel. A realidade, por tanto, non é máis que un dos relatos posibles. Máis un relato entre os infindos que aínda quedan por contar. Dar conta do devir. Dar conta da existencia. O conflito da existencia. A espiral do devir.

Sempre tiven moita prevención con ese que amañece no autorretrato. Non por min senón por el. Porque xamais encontrei unha relación entre a forma en que eu me percibía e a forma en que el se mostraba, claramente disociados sempre, fosen cales fosen os pesos e tallas, os aspectos. Supoño que en relación con iso naceu o meu desleixo polo autorretrato, porque ou ben nunca o apreciei como obxecto a representar ou ben sentín certo pudor polo seu ocasional encanto, pola seu casual interese. 

O semblante do meu semellante, con barba e visto desde o lado esquerdo, ten un aquel coa representación canónica de certa santidade. Heráclito, Demócrito, San Pedro e San Pablo, entre moitos outros, teñen, desde diferentes perspectivas, en distintas épocas da historia, un estreito parentesco visual con ese espectro que me persegue polos espellos, polas cámaras, e que non me dá tregua nin me deixa de representar. 

Leva toda a vida xunto a min e non para de envellecer comigo e, coma min, tamén foi mozo e madurou e foi tornándose maior segundo pasaban as primaveras, os veráns, os outonos. 

Así que ese que me persegue e non deixa de ollar para min; o que amañece do fondo dos espellos, o vertido pola luz; ese que, mirándome, se forma obxecto da mirada, o fillo dos azougues e os reflexos; ese semblante semellante, o subvertido polo Outro e pola sombra, ese, felizmente, non son eu. É o Outro que se verte coma min. O que perdura do vertido, o pervertido. O semblante, o semellante, o que se parece a min mais, aínda así, garda unha distancia inaccesible comigo. O que se dispara sobre o espello, regresa á mirada e se proxecta desde a cámara na foto, e perdeu polo camiño a noción de sí mesmo porque levaba consigo a luz da lucidez e tamén a da alucinación e a sombra. Velaí os cascallos, as borrallas, as manchas. O semblante, o semellante, a dúbida.

Oh, el que, antigamente,
dos mares regresou
vertendo o viño roto
das ánforas da tarde no solpor. 

Gilles Deleuze na súa Lóxica do Sentido declara:

“Mais, despois da crítica kantiana, aparece unha terceira figura da ironía: a ironía romántica determina o que fala como a PERSOA, e non xa como o INDIVIDUO […] Aí hai moito máis que un cambio de palabra. Xorde de aí unha profunda transformación, o universal da Idea, a forma da subxetividade e o modelo da linguaxe en tanto que función do posible. A posición da persoa como clase ilimitada, e con todo dun só membro (Eu), esta é a ironía romántica”.

Un individuo é un corpo. Unha persoa é unha máscara sobre ese corpo. 

O corpo como obxecto non divisible que xa non pode permitir a inclusión no seu interior de entidades menores suxeitas a unha vontade. Se un corpo que se encontre na rúa permite que un dos seus brazos se alongue para que a man arrebate un bolso a outro corpo que pasa, a responsabilidade dese acto non será nin do brazo nin da man senón do individuo completo, da integridade que reúne brazos e mans distintos e determinados xunto con outros órganos e partes. 

Mais o humano é algo máis que un corpo. 

A palabra persoa vén do latín personam que era o significante comunmente empregado para designar as máscaras que os actores empregaban en escena. Personam, á súa vez, vén da palabra sonare porque as máscaras escénicas dispuñan dun dispositivo que permitía que a palabra non ficase sen ser oída, facilitando, por tanto, a emisión da locución. De tal maneira que persoa non é só unha máscara senón tamén unha locución asociada a esa máscara. 

A ironía romántica da que fala Deleuze é a de que a persoa inclúe o individuo mais o individuo xa non pode incluír a persoa. Hai, por tanto, unha profunda transformación da subxectividade. 

Sen isto non sería posible comprender os heterónimos pessoanos nin a alofonía fantástica de Cunqueiro. O soñador mindoniense asume o postulado lacaniano do Eu como significante dun suxeito suxeitado pola enunciación e idea un poeta para cada enunciación. Quen poderia dicir algo como isto? Esa é a pregunta. Cabería isto que escribo dentro das resonancias da miña máscara?